OS ÚLTIMOS DE FILIPINAS

As guerras nunca son boas. Nin tan sequera ganándoas. Moito menos perdéndoas. Porén, en algunhas asoman detalles, xestas, acontecementos que nos fan esquecer un pouco a crueldade ou o motivo das mesmas. En algunhas ata asoman heroicidades que pasan ós anais da historia e, polo tanto, ós recordos literarios, gráficos e cinematográficos.

O 2 de xuño de 1899, cúmprense hoxe exactamente 126 anos, en Baler (unha Capitanía Xeral de Filipina) capitulaban os chamados “Os últimos de Filipinas”, despois de 337 días sitiados na igrexa da poboación polas tropas do lugar de orixe.

O asunto xa viña desde bastante atrás, máis en concreto, desde 1896, cando a sociedade secreta filipina Katipunan iniciou unha insurrección contra o goberno colonial español, pero un ano máis tarde, co Pacto de Biak-na-Bató, chegouse a unha aparente resolución do conflito. Nese clima ficticio o goberno español acurtou o número de efectivos destinados en algunhas das súas guarnicións. A principios de 1898, os 400 homes do destacamento de Baler quedaron en tan só 50 soldados.

O 15 de febreiro, en Cuba, empezou a guerra hispano-estadounidense, onde axiña caemos derrotados, o 1 de maio. A causa disto, os líderes dos insurrectos de Baler, financiados e armados polos ianquis, volveron a Filipinas e reiniciaron a revolución. Ó mes seguinte, o destacamento de Baler, descoñecedor da guerra con Estados Unidos e da proclamada independencia de Filipinas viuse atacado polos revolucionarios nativos e refuxiouse na igrexa comezando así o sitio, o asedio. A partir de aí houbo unha tirapuxa entre avisos, promesas, desexos, presuntos enganos que non fixeron recuar nin renderse ós sitiados. Chegaron a desconfiar incluso dun tenente coronel español, que chegara alí por orde do gobernador para que se renderan e o acompañaran a Manila. Tan axiña como marchou, sen acadar o obxectivo, foron uns periódicos que deixara na igrexa os que lle abriron os ollos ós últimos de Filipinas, cando leron que España xa non ostentaba a soberanía desas illas e de que non tiña sentido seguir resistindo. Como dicía ó principio, capitularon hai hoxe 126 anos.

Como anécdota, sinalar que deses últimos de Filipinas había, que se saiba, dous galegos; un do Carballiño (Vicente Pedrosa Carballeda) e outro de Guitiriz, Lugo (o sanitario Bernardino Sánchez Caínzos)

Finca Fierro. Barbadás. Sábado, 31 de maio de 2025

PEITO ÁS ALERTAS CLIMATOLÓXICAS

Botaba para atrás. A calor. Ó saír polo portal do edificio. Pero, eu, medo ningún!: pés para que vos quero. Iso si, calei, encasquetei a gorra branca na cabeza. Branca. A cor negra din que atrae o sol, a calor. Non creo; o sol é o mesmo. Na cor negra si se notará máis. A verdade é que non sei. Para que carallo me meto en camisa de once varas. Chégame meter a que traio; creo que é talle L. E se non é a L, que máis dá. O caso está en que saín baixo unha canícula de infinidade de raios solares. Máis ou menos.

Non tardei en suar. Pés, vós seguide ó voso. E seguiron. Con dirección ó atallo, que, hoxe, por fin, andaban a limpalo pola mañá. Ata un dos paisanos que andaba na faena me dixo que, agora, xa se podía andar. Tamén xa era hora, foi a miña resposta. Tal atallo tiña tal broza por ambos os dous lados que, cando me cruzaba con algún veciño, tiñamos que medirnos para pasar sen petar coas herbas. Claro que estas limpezas chegan sempre a destempo. Rozaron agora a broza cando xa estaba agostando. A limpadura tivo que ser tres ou catro semanas antes.

A estampa que teño agora mesmo é simpática: a manga esquerda da camisa arremangada e a dereita estirada de todo. Por que? Para que a suor da pel do brazo dereito non se me pegue ó papel. Como se ve, estou escribindo e ó apoiar o brazo no caderno... é complicado correr a liña. Estou á sombra pero súo a caldeiros, a canados.

Queda o camiño de volta, que volverá ser baixo a canícula. En media hora pouco ou nada puido refrescar. Mais xa sabedes de min: heroe onde os haxa. Ou botándolle peito ás alertas climatolóxicas.

Café Kibu. A Valenzá. Xoves, 29 de maio de 2025

AS CORES DA TVG

O outro día lin un comentario nas redes sociais sobre o detalle de que a TVG fixo practicamente mutis ante o éxito do Celta clasificándose para a Europa League ou Liga Europea, e recalcando que se fora o Dépor... É dicir, que se lle vían as cores (máis que deportivas, políticas) a esa televisión que pagamos todos os galegos: nacionalistas, socialistas, comunistas, etc.

Ante tal comentario abrín os labios nun sorriso enorme. Porque a conta é vella. O da TVG (Televisión de Galicia) é de auténtico escándalo. Non adoito ver televisión (só para a miña sesión cinematográfica nocturna e para algún que outro partido de fútbol ou gran acontecemento deportivo), pero a muller si a ten moitas veces neses dous programas titulados: “O Termómetro” e “Hora Galega”. É aí onde caio na conta, onde vexo o que nos queren facer tragar. Refuxiándose un pouco no rural (como que miran por nós), sacan noticias que ás veces van máis alá do esperpento.

Unha chispa atravesou un carballo vello. Vai o agudo reporteiro falar con tal ou cal veciño. E vostede viu o alustro? E deixou moito resplandor? A que velocidade viría? Tívolle medo? Sabe vostede que os carballos atraen os raios? Vai volver pasar por xunto a esta árbore? Cambian de conexión e asoma un camiño que asfaltaron, por exemplo, en tan só dous metros cadrados; ou sexa, unha fochanca. Con moito bombo anúnciase tal obra, coas correspondentes entrevistas ós veciños e ós cans e gatos que pasaban por alí.

Mentres nos divulgan eses acontecementos, os asuntos realmente esenciais para a cidadanía brillan pola súa ausencia. Non vaia ser que esperte a nosa intelixencia e nos decatemos da verdade.

Café Brétema. A Valenzá. Mércores, 28 de maio de 2025

NON DEIXAN COUSA CON COUSA

A ultradereita gana forza en Europa. Ler esta noticia xusto ó rematar o libro “El día del lobo”, de Antonio Soler, é como ver as fauces do lobo abertas e á espera de que se pechen. Porque como cheguen, seguro que non deixan cousa con cousa.

“Hai que sementar o terror, hai que dar a sensación de dominio eliminando sen escrúpulos nin vacilación a todos os que non pensen coma nós. Nada de covardías”. Palabras do xeneral Mola.

“Os nosos valentes lexionarios e regulares demostráronlle ós roxos o que significa ser homes de verdade. E de paso tamén ás súas mulleres. Isto está totalmente xustificado porque estas comunistas e anarquistas practican o amor libre. Agora polo menos saberán o que son homes e non milicianos maricóns. Non se librarán por moito que bramen e patexen”. Queipo de Llano polos micrófonos de Unión Radio Sevilla.

O mesmo Queipo de Llano deixou outras xoias: “Ide preparando sepulturas” (E paseos. E cunetas. E paredóns. E fusilamentos). “Eu autorízovos a matar como a un can a calquera que se atreva a exercer coacción ante vós”. E como di o autor do libro: “Coacción podía significar calquera xesto, palabra, omisión ou carencia de entusiasmo á hora de exaltar os valores da Nova España”.

Creo que con todo iso está dito e reflectido o Golpe de Estado do 36 e a súa posterior posguerra. Aínda en plena década final dos anos 60 díxome meu pai antes de cruzarnos cunha parella da garda civil: “E dálle os bos días”. Foi a forma de dicirmo: o medo nesas palabras. Dun home que, para máis aquel, loitara do lado deles. A simple mudez a un saúdo podía carrear graves consecuencias. Ou simplemente que os mirases de esguello, por exemplo.

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Domingo, 25 de maio de 2025

BAIXO UN SOL CASE DE XUSTIZA

Sento despois de botarlle peito ó asunto. Desde as dúas e media do mediodía, que foi cando marchei. Baixo un sol de... de xustiza poida que non, pero case case. Ou de xustiza si, no momento de meterme no coche. Un coche ó sol é abondo criminal. Como para suar. Non son dos que súo moito.

Cheguei á aldea sobre unha media hora máis tarde... co mesmo sol, máis ou menos. Quiteime de roupa nova ou roupa posta para vestir a vella, a usada unha e máis veces, a que está para fochicar na finca. Nun amén collín o sachiño e púxenme co asunto. Como o sol seguía de case xustiza, saqueime de camisa para botarlle peito ó asunto.

Empecei a cavar ou sachar as patacas. A parte de arriba da finca xa as tiña bastante grandes, o que me fixo exclamar de que tivera que resolver ese asunto xa o sábado pasado. Como xa non había volta atrás, seguín. Empecei a cavar ou sachar coa intención de facer só esa parte. Porque a parte de abaixo aínda eran algo pequenas (sementáraas por quendas e pasara tempo dunhas a outras a causa da climatoloxía, das chuvias). Temendo que dentro de dous días non puidese e que medrasen nun alustro como as de arriba, foi polo que decidín seguir botándolle peito ó asunto.

E fun, e deille, e sen descansar seguinlle dando. Xa se me metera na cabeza que tiña que rematar para poder quedar un pouco na Valenzá e non ir dereito para a casa, é dicir, quedar de can.

Cando rematei había que sulfatalas. A intención era só tamén as de arriba. Acabei sulfatándoas todas. Así mataba dous paxaros dun tiro. E todo o asunto resolvérao en menos de dúas horas. Baixo un sol de case xustiza. Un heroe labrego! E escravo. Pero heroe.

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Xoves, 22 de maio de 2025

ENTRE O CHEDEIRO E O PINALLO

Se te pica un alacrán busca cura e sancristán, que mañá te enterrarán. A min picoume un toxo arnal e aínda o teño metido nun dedo. Teño outro máis no peito. Pero este era dun toxo verde.

Son O Alustro. Chámanme así porque seica sempre brillei moito. En todo. Ata en facer ruído. Por iso estou asombrado de que non me chamasen O Trono. Ó mellor foi porque xa había un veciño ó que lle chamaban así. Na mesma aldea ou vila é case ou sen case imposible que os alcumes se repitan.

En realidade chámome Rogelio Betán Betún. E non son de risa os apelidos. Nacín nun carro das vacas que tiñamos na palleira. Así de claro e de labrego. Miña nai, a Aurelia, fora pillar un mangado de herba seca para darlla ós dous chatos que naquel momento tiñamos no pesebre. Ó pouco de empezar a ripar da herba, notou que pingaba polas patas abaixo. “Aí vén”, dixo toda calmosa.

Escrutou a palleira buscando un lugar cómodo onde parirme. Vendo que nin tempo tiña de formar unha cama de herba seca, sentou o cu no oco que hai entre o chedeiro e o pinallo do carro e, nun amén, cuspiume de entre as súas pernas. Disque me colleu no aire, a pouquiños centímetros do chan. Tamén seica berrei xa antes de darme o correspondente azoute. Seguro que chorei ante o medo de esnafrarme no chan.

Máis adiante, miña nai sempre me dixo que chegara como un feixe cheo de luz. E foi ela mesma quen empezou a chamarme O Alustro. Polo brillo que me viu e pola rapidez con que nacín. Miña nai era lista de raio.

Café Brétema. A Valenzá. Mércores, 21 de maio de 2025

POLAS CALDEIRAS DO TEMPO

Fun correndo a un sitio. Acelerei para ir a outro. Mirei alí. Busquei alá. Parei e sentei entre os dous. Esperei. E notei o silencio preñado de melancolía. A melancolía pariu momentos nos que a felicidade ía e viña por todas as cores do arco da vella. E sentín a calma que chega tras a treboada. A treboada, desgraza; mentres que a calma... a calma, sosega, serena, acouga. E reparei nese instante que acaece inmediatamente despois do berro. O berro rebentara logo de que a quietude, a placidez deixou de ser asimétrica.

Na algarabía bailei unha mazurca para espantar os medos e, ó mesmo tempo, espallar os pensamentos. Esparexinos, cisqueinos, estreinos por cada recanto do meu lameiro; ese no que a herba crece e os desexos se regan. Lameiro de herba verde. Lameiro de herba seca. Vida que vai e ben polas caldeiras do tempo... as que regan o lameiro, o meu lameiro.

Tras o medo, asomou a valentía, a bravura, a afouteza, a velocidade das ansias, a explosión da luz e os impulsos afectivos. Todo ten o seu principio. Todo ten a súa fin. E en cada flor do toxo houbo un instante supremo, sublime, culminante, extraordinario. En cada cor do arco da vella houbo unha feliz espera. Tamén un ouleo longo, profundo baixo a lúa vella.

Logo de correr, de ir e vir, de esperar, de berrar, de bailar, de segar, de espallar, de regar, do medo, da explosión, dos impulsos... todo quedou en silencio. E no silencio residiu, habitou, morou o baleiro.

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Luns, 19 de maio de 2025

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Mércores, 21 de maio de 2025

A NATUREZA PÁSASE DE SABIA

Hai desgrazas colectivas e hai desgrazas individuais. A natureza adoita causar máis ben as colectivas por medio de inundacións, temporais, terremotos e, aínda que son máis ben baixo a man do home, incendios. Porén, de cando en cando, a natureza pásase un pouco de sabia e causa unha dor individual. Como a acaecida hai uns días na aldea de Quintá, no concello de Rodeiro, en Pontevedra, cando a unha señora, un raio, unha chispa lle fulminou ó momento 22 vacas. Aínda que para moitos semelle que tal desgraza non se pode comparar cunha colectiva, hai que ter en conta que, para esa familia, era todo o seu sustento, practicamente todo o que tiñan. Para o labrego é un infortunio que lle morra tan só un animal, hai que imaxinar entón o alcance de 22 vacas, que tampouco son ovellas, ou coellos, ou marráns; que son vacas.

O suceso sábese que se debeu a que tales vacas ían do monte para a casa por unha carreira encharcada e de todos é sabido que a auga atrae esas descargas eléctricas impresionantes. E non é o primeiro caso que se dá en Galicia. No ano 2002 outra chispa matou a 17 vacas en Curtis, na provincia da Coruña. E outra máis fulminou a 11 vacas nunha corte da Baña, tamén da Coruña, alá polo mes de xuño de 1994.

Ós poucos días tamén se soubo da solidariedade dos veciños ofrecendo cartos ou vacas para esa familia que o perdera todo. Ben certo é que, ante as desgrazas, dunha maneira ou doutra, case sempre nos sentimos solidarios. E no mundo labrego creo que aínda máis, porque sabemos o que custa ter só que sexa algo.

Como anécdota e para explicar mellor o que significa unha descarga eléctrica procedente das tormentas, direi que, sendo eu rapaz, un día que andabamos unha veciña e máis eu no monte coas vacas polo Caneiro, tamén apareceu un forte temporal e un lóstrego caeu tan cerca de nós que, á veciña, que levaba un paraugas cerrado debaixo dun brazo, mandoulle a este a non sei cantos metros de distancia e, ante o estralo e o resplandor da chispa, unha das miñas vacas, a Cireixa, pegou tal salto que pensei que daría unha pirueta, unha pinchacarneira. Aquel día foi cando caín na conta do que supuñan os alustros. E segundo me gustan os tronos, e gozo cos tronos como facía miña nai, desde aquel día téñolle un respecto enorme ós relustros, ós relampos, ás chispas. Que respecto nin que carallo vinte e nove; máis que respecto, medo. Como para non terllo, ante os exemplos desas desgrazas labregas.

Finca Fierro. Barbadás. Sábado, 24 de maio de 2025

POR ARRIBA OU POR ABAIXO?

Asubío polo baixiño un tema de Simone Mendes mentres espero a que me poñan, a que me sirvan o café. Pícame o calo. O ceo quedaba gris, en tramos, negro porque ameazaba chuvia, treboada, tormenta. Pregunta: É importante saber se se está por arriba ou por abaixo? Depende. Depende do asunto, da situación, das circunstancias. En moitos casos, o que está por abaixo leva as de perder... socialmente, politicamente, deportivamente, culturalmente, etc. Noutros casos —creo que en menos—, goza con tal acción, con tal situación. Se lle damos a volta á tortilla, o que está por enriba, adoita pasalo ben, impoñéndose, mandando, esixindo, mesmo abusando. E hai un terceiro caso que dá igual a postura, a posición, o lugar, a dirección e as figuras do Kamasutra. Neste terceiro caso... a vivir, que é pouco tempo!

Cantaruxo, tamén polo baixiño, un tema de Mariza e deixo que o sabor do café me encha de ansiedade as entrañas. Devezo por saber xa que pasa fóra: se chove, se quente, se hai sol, se cae pedra... O tempo climático, estes días, anda revolto. Como ese corpo que non sabe se se pon por arriba ou por abaixo, como esa persoa que dubida entre unha postura ou a outra. Nestes casos, o mellor é sempre tirar cara á adiante. Aínda que un se esnafre. “Co grande que es, se volteas, pégaste un hostión de campionato”, me dixeron unha vez na que comentei que ata facendo o pino se estaba ben.

Escoito un tema de Abe Rábade mentres deixo de mergullarme na situación ou posición de estar por arriba ou por abaixo. A importancia da mesma, o dito: depende.

Café Rooster. Ourense. Luns, 19 de maio de 2025

AUGA DE CARABAÑA

O outro día atopeime cunha das mostras máis importantes para saber o auténtico significado dunha guerra, máis en concreto, a nosa, a Guerra Civil e coa súa correspondente posguerra. O atraso que supón, a miseria que leva consigo. Foi lendo o libro “O río do Esquecemento”, de Alba Paz Framil, e no que se contan as memorias dunha nena, da autora, neses anos, ou sexa, finais da década de 1930 e principios da seguinte.

Todo o que acontecía aí, pasoume practicamente o mesmo na década de 1960 e, pódese dicir, principios de 1970, É dicir, con 30 anos de diferenza, nada ou case nada mellorou. A miseria era a mesma e o medo era o mesmo, ou peor. E digo medo político, medo ó réxime. Acabei lendo ese libro como un retrato meu, da miña infancia.

Porén, deixando atrás tanta miseria e tanto medo, atopeime, na páxina 224, cun nome que me fixo sorrir. O nome dunha auga. Auga de Carabaña. Que, segundo a autora, é auga salgada con moi mal sabor. Cientificamente, seica é auga sulfatada sódica, lixeiramente clorurada, de sabor amargo e cheiro a ovo podrecido debido á presenza de xofre. Ou sexa, como a auga da burga de Baños de Molgas. A autora di que lla daban ós nenos para purgalos.

Nos anos 80, e non era xa neno, vivía nunha pensión en Madrid e tiña un acne descomunal. A patroa da pensión, unha señoriña xa moi maior, díxome que tomase auga de Carabaña, que viña nunhas botellas pequenas. Fíxenlle caso e tomei creo que moitas. O seu sabor era o descrito, pero a todo se acostuma un. Tamén me acostumei á auga da burga molguesa. Iso si, a de Carabaña non me solucionou o do acne. Pero foi ver o nome no libro, sorrir e recordar.

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Sábado, 17 de maio de 2025

A DROJA É DURA

Son as cinco o´clock dunha tarde primaveral na que hai que andar pola sombra. Unha ambulancia coas luces intermitentes case enfronte. Á súa beira, un coche da policía local. Algo pasa. Algúns paisanos xa están, xa estamos á expectativa. Queremos saber. Din que o saber non ocupa lugar. Aínda que sexa coas desgrazas alleas. Tamén din que a curiosidade matou ó gato. Somos como o carallo vinte e nove.

Cinco e dez o´clock. Algo xa sabemos. Un paisano pasado de revolucións, segundo a explicación doutro paisano. E segundo a sentenza dun terceiro: “a droja é dura”. O lector xa entendería. Pobres pais, queixábase un cuarto paisano. Triste vide esta na que hai que chegar a uns límites que afunden a un, a calquera na miseria. E por moito que diga que a sorte non existe, hai que ter moita nesta vida.

Cinco e cuarto o´clock. Entre comentario e comentario, un trago de café. Entre pensamento e pensamento unhas palabras de tristeza, de pena. Porque a vida non é como queremos que sexa. A vida é como vén, como veña. Non hai volta de folla. Certo que ás veces somos nós os que buscamos a vida negra. E esta... esta logo se adapta, logo se axusta a certos actos ou sentimentos.

Cinco e vinte o´clock. A ambulancia marchou. As revolucións minguaron a causa dalgún produto (outra droja) que lle meteron e, como dicía un dos paisanos: agora a durmir durante horas. A vida ás veces tamén se acazapa, tamén se engruña para esperar unha nova ocasión. Porque o ser humano é o animal que afociña, que bate, que tropeza e tropeza case sempre na mesma pedra. A droja é dura.

Cafetaría La Carabela. A Valenzá. Venres, 16 de maio de 2025

Foto: A Valenzá (Barbadás - Ourense)

O MELLOR LUGAR DE XUNTANZA

Deixo caer catro pingas de orballo sobre a auga morna do Arnoia ó seu paso pola burga de Baños de Molgas. A memoria convértese en recordo e a lembranza eternízase nunha folla cuadriculada. Tempos nos que, baixo o cano da auga quente, puñamos caldeiros para que, ó enchelos, levarllos correndo de beber ás vacas. Non sempre chegaban á casa coa auga, non xa quente, senón morna. O encontro con amigos e veciños facía que o tempo voase e a auga arrefriase.

Para evitar moitas veces eses atrasos, esas demoras, o que se facía era (antes de coller a auga, de encher os caldeiros) realizar unha parada e case fonda no mazadoiro da burga. O de case fonda débese a que non se conseguía despegar as nádegas dese mazadoiro, no que todo transcorría en plan social, político, filosófico, cultural, económico, deportivo, televisivo... O mazadoiro da burga creo que foi o mellor confesionario católico e ateo existente en toda a vila de Baños de Molgas. E en toda a vida de calquera dos seus veciños. O mellor lugar de xuntanza de toda a bisbarra.

Logo de poñer o mundo e o que non fose mundo co de arriba para abaixo, era o momento, si, de encher os caldeiros coa auga quente e subir xa polo lugar a fume de carozo. Como se abriran as entrañas, as asaduras no mazadoiro quedaba tan só o típico saúdo ou despedida con quen te atopases. Motivo polo que aínda se podía presumir de chegar á corte coa auga algo quente para mesturarlla con fría (e cunha latiña de sardiñas chea de fariña) para que as vacas a bebesen a gusto.

Deixei caer catro pingas de orballo sobre os recordos.

Café O Liñar. A Valenzá. Venres, 16 de maio de 2025

Foto: O mazadoiro da burga (Baños de Molgas - Ourense)